ŚMIERĆ W KULTURZE AFRYKAŃSKIEJ

Stosunek do śmierci w Afryce nadal pozostaje pod wpływem tradycyjnych religii, mimo prób wyparcia ich przez chrześcijańskich misjonarzy. Niebagatelną rolę odgrywają w niej duchy przodków, które po śmierci nieraz powracają w snach, aby przekazać żyjącym jakąś informację lub ostrzeżenie, a czasami także karzą ich za niewłaściwe zachowanie. Śmierć zatem, mimo fizycznego unicestwienia, nie oznacza, że osoba przestaje istnieć - po prostu staje się ona częścią królestwa przodków.

Wizje śmierci różnią się w zależności od plemienia. Plemię Yoruba zamieszkujące zachodnią Afrykę wierzy, że bogiem śmierci jest Olodumare, który przyzywa do siebie tych, których czas na ziemi się skończył. We wschodniej i środkowej Afryce popularne jest natomiast wierzenie, że kompletna śmierć następuje dopiero wtedy, gdy zginie ostatni potomek pamiętający daną osobę. Istnieje także wierzenie, że zmarli mogą wrócić na ziemię i odrodzić się w tej samej rodzinie. W czasach, gdy nie wiedziano jeszcze o istnieniu genów, pozwalało ono wyjaśniać podobieństwo niektórych osób do starszych członków rodziny. Wierzenie to widoczne jest w imieniu Iyabo, które w języku yoruba znaczy „matka wraca”.

Śmierci w Afryce towarzyszą rozmaite rytuały. Należy do nich np. zabijanie zwierzęcia domowego czy golenie głów przez członków rodziny zmarłego. Uroczystości pogrzebowe są wydarzeniem publicznym, gromadzącym nie tylko najbliższą rodzinę. Po pogrzebie celebruje się życie zmarłego poprzez śpiewy i taniec. W południowoafrykańskich plemionach, jak Bapedi czy Wenda, obowiązują rozmaite ograniczenia dotyczące przestrzegania żałoby. Wdowa po śmierci męża ma zakaz wracania do domu po zachodzie słońca, odwiedzania rodziny i sąsiadów, a także ma obowiązek ubierać się na czarno oraz przez kilka miesięcy odprawiać rytuały oczyszczania, aby odpędzić złe duchy za pomocą pary wodnej. Mężczyznę, który stracił żonę, również obowiązują rozmaite ograniczenia. W niektórych społecznościach, jeśli śmierć nastąpiła w domu, domownicy smarują okna popiołem, odwracają obrazy w stronę ściany i zasłaniają telewizory i inne obiekty odbijające światło. Zwyczaje te są ważne, aby podtrzymać równowagę miedzy światem żywych a światem zmarłych.

Rytuały związane z żałobą nie są odprawiane w przypadku każdej śmierci. Nie każdy bowiem zasłużył na trafienie do królestwa przodków po śmierci. Lee i Vaughan podają przykład kobiety z plemienia Bemba, zamieszkującego pogranicze Zambii i Konga, która została pochowana bezimiennie na rozstaju dróg za wsią. Osoby, które zmarły „złą śmiercią” po śmierci stają się złymi duchami. Za złą śmierć uważana jest na przykład śmierć „we krwi”, np. w wyniku wojny, wypadku czy w wyniku samobójstwa. Przyspieszanie swojej śmierci w nienaturalny sposób sprawia, że osoba nie ma szans trafić po śmierci do królestwa przodków. To sprawia, że samobójstwo i eutanazja są tematami tabu.

Lee i Vaughan zwracają jednak uwagę, że wraz z rozwojem urbanizacji oraz z pojawieniem się wojen domowych i masowych ludobójstw w niektórych częściach Afryki tradycyjne rytuały zaczęły zanikać, a obrzędy pogrzebowe zaczęły upodabniać się do tych znanych z zachodniej Europy i Ameryki Północnej. Omonisi zwraca ponadto uwagę, że afrykańskie zwyczaje pogrzebowe ulegają przeobrażeniom także obecnie, za sprawą pandemii COVID-19. Wytyczne dotyczące dystansu fizycznego sprawiły, że uroczystości pogrzebowe stały się dużo skromniejsze i mniej tłumne. Ponadto w obawie przed rozprzestrzenianiem wirusa, w przypadku osób zmarłych na COVID-19 zrezygnowano z niektórych zwyczajów, np. obmywania zwłok.

Na koniec chciałabym chwilę uwagi poświęcić niektórym ważnym dla Afryki osobom, które niedawno odeszły:
 

Hanan al-Barassi - libijska aktywistka i prawniczka, prowadziła stowarzyszenie na rzecz praw kobiet i nagłaśniała przypadki gwałtów popełnianych przez bojówki Chalify Haftara, przywódcy Libijskiej Armii Narodowej. Została zastrzelona 10 listopada 2020 roku w mieście Benghazi (Libia).
 

Hachalu Hundessa - popularny etiopski muzyk, w swojej twórczości eksponował kwestie związane z prawami Oromo, największej grupy etnicznej Etiopii. Jego piosenki były inspiracją dla osób protestujących w 2018 roku przeciwko ówczesnemu premierowi Etiopii, Hajle Marjamowi Desalegne, który ostatecznie podał się do dymisji. Został zastrzelony 29 czerwca 2020 roku w stolicy Etiopii, Addis Abeba. Jego śmierć wywołała intensywne zamieszki, które przyczyniły się do śmierci ponad 150 osób.

Zindzi Mandela - najmłodsza córka pierwszego czarnoskórego prezydenta RPA, Nelsona Mandeli, ambasadorka RPA w Danii. Zmarła na COVID-19 13 lipca 2020 roku.

Richard Maponya - zmarły w styczniu 2020 roku biznesmen. Pomimo apartheidu zajmował się biznesem już od lat 50-tych XX wieku. W 2007 roku założył Maponya Mall, największe centrum handlowe RPA, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego Soweto, ubogiego przedmieścia Johannesburga.

Gita Ramjee - południowoafrykańska badaczka urodzona w Ugandzie, znana z badań nad redukcją ryzyka HIV u pracownic seksualnych. Zmarła w marcu 2020 roku z powodu COVID-19.

O innych znanych mieszkańcach i mieszkankach Afryki, zmarłych w ubiegłym roku, możecie przeczytać tu: https://www.bbc.com/news/world-africa-55334098

Agnieszka Łyś

Bibliografia
Asuquo, O. (2011). A rationalization of an African concept of life, death and the hereafter. American Journal of Social and Management Sciences, 2(1), 171–175. https://doi.org/10.5251/ajsms.2011.2.1.171.175

Baloyi, L., & Makobe-Rabothata, M. (2014). The African Conception of Death: A Cultural Implication. Papers from the International Association for Cross-Cultural Psychology Conferences. https://scholarworks.gvsu.edu/iaccp_papers/119

BBC (2020, 30 grudnia). Notable African deaths of 2020: From jazz legends to football heroes. https://www.bbc.com/news/world-africa-55334098

Ekore, R. I., & Lanre-Abass, B. (2016). African Cultural Concept of Death and the Idea of Advance Care Directives. Indian Journal of Palliative Care, 22(4), 369–372. https://doi.org/10.4103/0973-1075.191741

Lee, R., & Vaughan, M. (2008). Death and dying in the history of Africa since 1800. The Journal of African History, 49(3), 341–359. https://doi.org/10.1017/S0021853708003952

Ndosi, N. K. (2006). Perspectives on suicide in Africa. International Psychiatry, 3(1), 7–8. https://doi.org/10.1192/S1749367600001429

Omonisi, A. E. (2020). How COVID-19 pandemic is changing the Africa’s elaborate burial rites, mourning and grieving. The Pan African Medical Journal, 35(Suppl 2), 81. https://doi.org/10.11604/pamj.supp.2020.35.23756

FUNDACJA DZIECI AFRYKI

al. Zjednoczenia 13

01-829 Warszawa

tel. 22-381-27-74, 601-319-878

rachunek w mBank:
04 1140 2004 0000 3302 8070 6407

09 1140 2004 0000 3902 8070 7963

kod SWIFT: BREXPLPWMBK